5 tips om onderwijs toegankelijker te maken

Tot nu toe vormde onderwijs voor sommige leerlingen een grotere uitdaging dan voor anderen. Als van leerlingen wordt verwacht dat zij volgens één enkele leermethode leren — bijvoorbeeld met behulp van tekstboeken of door te luisteren naar een docent — kan dit nadelig zijn voor leerlingen met een beperking.

Naarmate het onderwijs digitaler wordt en steeds meer gebruik wordt gemaakt van e-learning, is aandacht voor de toegankelijkheid van digitaal onderwijs belangrijker dan ooit — en niet alleen als een oplossing voor mensen met een beperking. Steeds meer komt men tot het besef: alleen een toegankelijk ontwerp is een goed ontwerp.

We onderzoeken hier wat toegankelijk onderwijs inhoudt en waarom dit belangrijk is. Ook bieden we vijf strategieën die scholen kunnen toepassen om onderwijs toegankelijker te maken.

Wat is toegankelijk onderwijs?

Eenvoudig gezegd betekent toegankelijk onderwijs dat alle lesstof voor elk type leerling beschikbaar en begrijpelijk is. Door toegankelijk onderwijs kunnen leerlingen met een beperking dezelfde vaardigheden ontwikkelen en hetzelfde kennisniveau bereiken als hun medeleerlingen.

In het verleden werden leerlingen die moeite hadden met leren en leerlingen met een lichamelijke beperking meestal naar een speciale klas gestuurd en zo van hun medeleerlingen gescheiden. Door de toegankelijkheid van het onderwijs te verbeteren, geven we die leerlingen de kans om met hun medeleerlingen in dezelfde klassen te leren. Dat maakt het onderwijs inclusiever en is daarom beter voor de emotionele en sociale ontwikkeling. Tegenwoordig is de algemene opvatting dat inclusief onderwijs veel meer voordelen biedt dan gescheiden onderwijs. Het helpt scholen om goed onderwijs aan mensen met een beperking te geven en het maakt het leren makkelijker voor leerlingen die met deze uitdagingen te maken hebben.

De eisen van toegankelijk onderwijs verschuiven constant. Omdat de leermethoden veranderen en de technologie zich verder ontwikkelt, moeten ook de werkwijzen voor het verbeteren van de toegankelijkheid meebewegen.

Waarom toegankelijkheid in e-learning steeds belangrijker wordt

Het onderwijs wordt steeds meer gedigitaliseerd voor leerlingen uit alle lagen van de bevolking. Zowel in het voortgezet als in het basisonderwijs maken veel leerlingen op school dagelijks gebruik van online leermiddelen. Er zijn ook leerlingen die volledig digitaal onderwijs volgen. Ook op de universiteit volgen studenten sommige vakken online.

Ook bij bedrijven heeft e-learning een recordhoogte bereikt. De verwachte omzet van de corporate e-learning markt in 2028 in de VS is $450 miljard. Werkgevers bieden werknemers veel mogelijkheden om zich verder te ontwikkelen. Maar daarbij zitten ze niet vaak meer in fysieke klassen.

Digitaal onderwijs wordt steeds meer en vaker geïntegreerd in klassikaal onderwijs. Of komt er zelfs voor in de plaats. Bij het inclusiever maken van onderwijs speelt het toegankelijker maken van e-learning daarom een grote rol.

Aan de ene kant kan e-learning extra uitdagingen opleveren voor mensen met beperkingen. In Europa hebben we het dan over 15% van de bevolking. Bijvoorbeeld als leerlingen met visuele of auditieve beperkingen moeten werken in een digitale omgeving die hen geen fysieke signalen geeft. Aan de andere kant kan e-learning de inclusiviteit juist verhogen door ondersteunende technologie aan te bieden. Door deze technologieën te integreren in de software en computers die veel leerlingen en scholen al hebben, wordt de aanschaf van dure speciale apparatuur overbodig.

Toegankelijkheid in e-learning is niet langer een keuze maar een vereiste. Om te voorkomen dat leerlingen met beperkingen meer achterstand oplopen als gevolg van toenemende digitalisering, moet bij de ontwikkeling van online leren met alle leerlingen rekening worden gehouden. Het is zelfs zo dat overheden over de hele wereld wetten aannemen die online en offline toegankelijkheid vereisen. In Nederland geldt bepaalt de Wet gelijke behandeling handicap of chronische ziekte die inging op 1 januari 2020 dat onderscheid verboden is bij het aanbieden van of verlenen van toegang tot goederen of diensten. M.a.w. diensten moeten voor iedereen even toegankelijk zijn. Dat geldt ook voor het onderwijs.

Het platform Dyslexie Centraal streeft naar inclusieve digitale ervaringen. Ouders, leerlingen, professionals en beleidsmakers kunnen er alle informatie kunnen vinden die zij nodig hebben over leesproblemen en dyslexie in het onderwijs. Op socio-cultureel gebied wordt het bewustzijn over mensen met beperkingen gelukkig steeds groter. Dat draagt eraan bij dat deze groep mensen niet wordt veroordeeld en uitgesloten. Als we anders tegen beperkingen gaan aankijken, bijvoorbeeld door de nadruk op de positieve kant te leggen — zoals dyslexie aan creatief denken koppelen — zal de vraag naar toegankelijkheid in e-learning steeds sterker worden.

De alsmaar toenemende migratie wereldwijd resulteert in een constante groei van leerlingen die in een andere taal dan hun moedertaal leren en een nieuwe taal moeten aanleren. Dit maakt dat toegankelijkheid een steeds grotere rol gaat spelen in het onderwijs.

5 manieren om onderwijs toegankelijker te maken

Toegankelijk ontwerp in het onderwijs levert niet alleen voor leerlingen met beperkingen voordelen op. Toegankelijk ontwerp is gewoon goed ontwerp.

Net zoals rolstoelhellingen kunnen worden gebruikt door leerlingen met en zonder lichamelijke beperkingen, kan toegankelijkheid het verwerken van informatie voor iedereen gemakkelijker maken. De voordelen voor leerlingen met beperkingen zijn misschien het duidelijkst, toegankelijk onderwijs leidt tot nog veel meer positieve resultaten.

Hier volgen vijf strategieën die je in jouw onderwijs kan toepassen om alle leerlingen de beste en meest effectieve leeromgeving te bieden:

1. Maak gebruik van tekst-naar-spraak (TTS).

Voor leerlingen die moeite hebben met lezen en/of schrijven door bijvoorbeeld dyslexie, een concentratiestoornis, autisme, een visuele beperking of een andere handicap, of die de taal niet goed beheersen, is digitale content niet vanzelfsprekend toegankelijk:

• Wereldwijd zijn er 1 miljard mensen die aan matige tot ernstige visuele beperkingen lijden of blind zijn
• 773 miljoen volwassenen kunnen niet lezen
• Voor veel van de 27% van de leerlingen in het basisonderwijs in Nederland met een migratie-achtergrond is het Nederlands niet hun moedertaal waardoor zij extra leerproblemen ervaren.
• 8% van de leerlingen tussen de 7 en 12 jaar hebben dyslexie
• In het voortgezet onderwijs zegt ongeveer 10% van de studenten een leerprobleem, chronische ziekte of beperking te hebben waarvan zij last te ondervinden bij de studie.

Voor deze leerlingen maakt voorleessoftware of tekst-naar-spraaktechnologie (TTS) het leren uit boeken mogelijk zonder de lastige (en soms onmogelijke) opgave om de tekst van een pagina te lezen. In plaats van te worstelen met moeilijke woorden kunnen zij zich richten op het herkennen van woorden en begrijpend lezen door hun lesmateriaal met behulp van TTS te laten voorlezen.

In het algemeen leert ongeveer 30% van de mensen goed door naar content te luisteren. Of leerlingen nu wel of geen beperkingen hebben, TTS kan ze helpen om het grootste deel van de informatie waarnaar ze luisteren te onthouden.

2. Ondersteun verschillende leerstijlen.

Toegankelijk onderwijs vereist toegankelijk lesmateriaal.

Lesmateriaal gebaseerd op tekst is lang de norm geweest, zowel in de klas als online. Opleiders zullen meer verschillende manieren van leren moeten gaan aanbieden voor leerlingen met beperkingen. Bijvoorbeeld door afbeeldingen en video’s aan visueel ingestelde leerlingen aan te bieden en voorleestools (TTS) aan auditief ingestelde leerlingen. Maar er kan ook behoefte zijn aan braille, afdrukken in grotere letters, alternatieve tekst voor afbeeldingen en nog veel meer.

Hier komt Universal Design for Learning (UDL) om de hoek kijken. Door gebruik te maken van toegankelijke technologie en aanpasbare leerplannen, kunnen scholen leerlingen helpen hun eigen leerstijl toe te passen in plaats van het onderwijs op één manier te benaderen.

Een onderwijsontwerp waarbij je rekening houdt met de diversiteit in leerstijlen biedt ook voordelen aan veel leerlingen die geen beperkingen hebben. Ook zij hebben elk hun eigen leerstijl en leren misschien liever door te luisteren naar content dan door tekst te lezen. Niet iedere leerling heeft altijd tijd om te gaan zitten lezen en sommigen houden gewoon niet van lezen. Bovendien hebben veel leerlingen wel plezier in leren, maar worden ontmoedigd als zij moeten leren op een manier die niet bij ze past. Door informatie op verschillende manieren aan te bieden, vergroten opleiders de kans dat zij bij leerlingen interesse opwekken.

Nogmaals, toegankelijk ontwerp is goed ontwerp — niet voor één leerling, maar voor allemaal.

3. Communiceer open over behoeften van leerlingen.

Veel mensen worstelen hun hele leven met beperkingen waarvoor zij geen diagnose hebben gekregen. Ongeveer 60% van de volwassenen in de VS heeft moeilijkheden met leren die niet behandeld worden of onopgemerkt blijven. Als deze echter vroegtijdig worden onderkend, kunnen scholen daarop inspelen met initiatieven op het gebied van toegankelijkheid. Bij vroegtijdig ingrijpen (wat al in de eerste klas zou moeten gebeuren) kan 90% van de leerlingen die moeite hebben met leren weer bij hun medeleerlingen aansluiten.

Docenten zijn vaak de eersten die beperkingen en unieke leerstijlen herkennen bij hun leerlingen. Examenvrees of moeite met het opvolgen van aanwijzingen zijn voorbeelden van signalen die aangeven dat er speciale voorzieningen nodig zijn. Als docenten die signalen leren herkennen, kunnen zij hun leerlingen effectiever ondersteunen. Schoolleiders kunnen op hun beurt goed luisteren naar de bevindingen van docenten en samenwerken met de coördinator speciale voorzieningen om aan de behoeften voor toegankelijkheid te voldoen.

Digitale tools, zoals Bloomz, kunnen docenten helpen trends in het gedrag van leerlingen te herkennen. Die trends kunnen weer een signaal zijn dat de lesstof onvoldoende toegankelijk is. Bloomz kan ook ondersteuning bieden bij de communicatie tussen ouders en docenten, waardoor ouders kunnen bijdragen aan een passender leertraject voor hun kinderen.

Naast het aanmoedigen van open communicatie, kunnen schoolleiders ook gebruikmaken van digitale bronnen van het A11Y-project, dat richtlijnen biedt voor toegankelijke webcontent.

4. Toets de toegankelijkheidstools die jouw school aanbiedt.

Wanneer zij geen technologische oplossing hebben, moeten schoolleiders en opleiders extra tijd en middelen investeren voor het aanbieden van speciale voorzieningen. Bijvoorbeeld leerlingen meer tijd geven bij het doen van toetsen. Dat kan een behoorlijke aanslag doen op het budget van de school, wat het doorvoeren van oplossingen voor toegankelijkheid voor de lange termijn lastig maakt. Met de juiste software kunnen scholen echter gemakkelijk voldoen aan alle behoeften aan speciale voorzieningen zoals beschreven in de Wet gelijke behandeling handicap of chronische ziekte, de Europese toegankelijkheidswet (European Accessibility Act of EU-richtlijn 2019/882) en andere geldende wetgeving, en beter binnen hun budget blijven.

Om de juiste software voor jouw school te vinden, is het aan te raden om oplossingen eerst te testen met een proeflicentie of gratis testversie. ReadSpeaker biedt een evaluatieprogramma waarmee scholen onze TTS-tools kunnen uitproberen.

Veel online bronnen bieden ook richtlijnen voor het beoordelen van ondersteunende technologieën voor specifieke groepen van leerlingen. Deze richtlijn voor groepen die de Engelse taal leren en deze richtlijn voor leerlingen met een visuele beperking bevatten bijvoorbeeld nuttige vragen die je kunt stellen bij het kiezen van hulpmiddelen voor die groepen.

Voor scholen die willen toetsen hoe toegankelijk hun huidige online lesprogramma’s en websites zijn, voordat ze nieuwe software gaan kiezen, bestaan speciale tools die direct feedback geven:

• Online-Utility.org toetst de leesbaarheid van jouw content. Op basis van de feedback kun je de toegankelijkheid van die content voor leerlingen die moeite hebben met lezen verbeteren.
• Tenon helpt bij het beoordelen van de toegankelijkheid van websites en software tijdens het ontwerp- en ontwikkelingsproces.
• A11Y Compliance Platform toetst in hoeverre jouw website aan de huidige ‘Web Content Accessibility Guidelines’ zoals uitgegeven door het World Wide Web Consortium (W3C) voldoet.

5. Vraag leerlingen om feedback.

Zorgen dat het onderwijs op jouw school toegankelijk is, is van cruciaal belang om leerlingen met beperkingen te helpen gelijk op te lopen met hun medeleerlingen. Ga je de resultaten van initiatieven op het gebied van toegankelijkheid meten op basis van gemiddelde cijfers, dan moet je misschien tot het einde van een schoolperiode wachten om te zien hoeveel vooruitgang je hebt geboekt. Meer directe aanwijzingen die aangeven of je op de juiste weg bent, krijg je als je feedback van je leerlingen verzamelt.

Je kunt leerlingen zoeken die de ondersteunende technologie of het onderwijsprogramma dat je wil doorvoeren wel willen testen. Zorgvuldige observatie — en ook het gebruik van online enquêtes (surveys) zoals Google Forms en software waarmee je schermopnames kunt maken zoals Loom — geeft je inzicht in hoe de leerlingen de te beoordelen software gebruiken. Zo kun je het succes van jouw initiatieven vaststellen en beslissen wat de beste manier is om jouw onderwijs toegankelijker te maken.